ص: 2

نام کتاب: الگوی مصرف در آموزه های اسلامی

نویسنده: حجی الاسلام دکتر جواد ایروانی

=

ویراستار: هادی بزدی ثانی

طراح جلد: جواد سعیدی

=

چاپ اول، دوم و سوم: اردیبهشت، شهریور و دی 1388

چاپ چهارم: اسفند 1388

شمارگان: 1000 نسخه

قیمت: 13500 ریال

=

مدیر اجرایی پژوهش و ناظر چاپ: علی اصغریار

حروفچینی و صفحه آرایی: واحد نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چاپ و صحافی: مؤسسة فرهنگی قدس

=

مرکز توزیع

مشهد مقدس: حرم مطهر، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی

صندوق پستی: 1193- 91735 تلفن و دورنگار: 2236817-0511

www.razavi.ac.ir

حق چاپ محفوظ است

ص: 3

ص: 4

جایگاه و گسترة اعتدال در مصرف35

معیارهای اعتدال37

آثار مثبت اعتدال40

الف) آثار اقتصادی40

ب) سلامت جسم و جان41

ج) محبوبیت الهی41

4. اصل توجه به اولویتها42

5. اصل ساده زیستی و قناعت44

6 . اصل الگوناپذیری از بیگانگان46

7. اصل انفاق مازاد درآمد47

آسیبهای مصرف48

1. نفی اسراف و تبذیر48

مفهوم اسراف و تبذیر و تفاوت آن دو49

معیارهای تشخیص اسراف و تبذیر50

الف) ملاک شرعی50

ب) ملاک عرفی51

گناه سنگین اسراف و تبذیر54

گسترة اسراف و تبذیر55

الف) اسراف در آب56

ب) اسراف در خوردنیها و سایر آشامیدنیها57

اسراف در نان58

ج) اسراف در لباس59

د) اسراف در مسکن و احداث بنا60

ه ) اسراف در وسائل زندگی61

بی توجهی به بازیافت مواد62

و) اسراف در وسایل نقلیه62

ز) اسراف در هزینه های ازدواج63

ح) اسراف در حاملهای انرژی64

ص: 5

نفت و گاز، سرمایه های ملی64

ط) اسراف در برگزاری مجالس و محافل65

ی) اسراف از اموال عمومی و بیت المال66

یا) استفاده غیر بهینه از زمان68

جمع بندی69

زمینه ها و عوامل اسراف و تبذیر71

الف) ناآگاهی71

ب) هواپرستی71

ج) ثروت اندوزی و رفاه زدگی72

د) رذیلتهای اخلاقی73

ه ) الگوپذیری از مسرفان74

و) تولید و عرضة نادرست کالا75

آسیبهای اسراف و تبذیر75

الف) نابودی سرمایه ها75

ب) تضییع حقوق دیگران77

ج) مفاسد اخلاقی و رفتاری78

د) سقوط معنوی79

راهبردهای مقابله با اسراف و تبذیر79

الف) تقویت باورها79

ب) تثبیت ارزشهای اخلاقی80

ج) افزایش آگاهیهای عمومی81

د) نظارت همگانی81

ه ) تربیت خانوادگی81

2. اتراف (رفاه زدگی و مصرف گرایی)82

چیستی اتراف82

ویژگیهای مترفان83

الف) حق انکاری و مقابله با پیامبران و مصلحان اجتماعی84

ب) اسراف، غصب و تضییع حقوق85

ص: 6

ج) مصرف نمادین، خودنمایی و فخرفروشی85

د) بی توجهی به محرومان و خودداری از مشارکت در کارهای خیر86

عوامل اتراف86

آسیبهای اتراف87

الف) زیان اقتصادی87

ب) فساد اخلاقی و رفتاری88

ج) نابودی تمدنها و فرهنگها88

د) فرجام دردناک89

راهبردهای مقابله با اتراف90

الف) تقویت باورهای ایمانی و ارزشهای اخلاقی90

ب) برقراری عدالت اجتماعی90

ج) دوری خواص از اتراف91

جمع بندی92

کتاب نامه93

ص: 7

ص: 8

و تدوین نقشه های اجرایی برای طرحها و مصوبات پی گیری نمود.

پوشیده نیست برای دست یابی به این مهم، نخست باید زیربناهای فکری و فرهنگی آن فراهم آید، لذا بر صاحبان اندیشه است که با تحقیق در این راستا و نگاه کاربردی به مسئله، زمینة این امر را فراهم آورند.

مرکز پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی در راستای این مهم و در پی فرمایشات دوراندیشانه و عمیق رهبر فرزانة انقلاب در حد توان، این موضوع را محور کار قرار داده و با استقبال از طرحها و نوشته های صاحبان اندیشه و قلم، بستری جهت انعکاس ایده های کاربردی در این زمینه فراهم آورده است. فراخوان مقاله با موضوع اصلاح الگوی مصرف و چاپ کتاب پیش رو نخستین قدم در این مسیر می باشد.

نوشتة فرا رو که فصل چهارم از کتاب اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث است، با قلمی روان و تحقیقی عمیق، ضمن بیان اصولِ حاکم بر مصرف به بیان برخی از آسیبهای آن پرداخته است. کتاب یادشده که پایان نامة کارشناسی ارشد حجی الاسلام دکتر جواد ایروانی در این دانشگاه است به خاطر برخورداری از شاخصه های پژوهشی توانسته است به مقامهای ذیل نیز دست یابد و مورد استفاده در دیگر تحقیقات قرار گیرد:

1. کتاب برگزیدة سال حوزه در سال 1385 ش. در قالب پایان نامه؛

2. اثر برگزیدة دومین فراخوان آثار پژوهشی حوزة علمیه خراسان؛

3. رتبة سوم پنجمین جشنوارة علمی - پژوهشی فردوسی در قالب پایان نامه؛

4. رتبة سوم ششمین جشنوارة علمی - پژوهشی فردوسی در قالب کتاب؛

5 . اثر برگزیدة سومین دورة انتخاب کتاب سال استان خراسان رضوی در سال 1385؛

6 . کتاب شایان تقدیر در چهاردهمین جشنوارة کتاب سال دانشجویی و اوّلین جشنوارة کتاب سال قرآنی دانشجویی.

ص: 9

در اینجا شایسته است جهت اطلاع جوانان علاقه مند به تحقیق دربارة اصلاح الگوی مصرف به برخی از موضوعات در این باره اشاره گردد.

1. جایگاه مصرف در نگاه دینی؛

2. نقش مصرف صحیح و مصرف گرایی در تولید و عرضه؛

3. اصول و شاخصه های اصلی مصرفِ صحیح و کارآمد؛

4. عوامل و زمینه های شکل دهندة الگوی مصرف؛

5 . راهبردهای اصلاح الگوی مصرف:

الف) تدوین چشم اندازها؛

ب) اصلاح نوع مصرف؛

ج) اصلاح میزان مصرف به کاهش یا افزایش؛

د) اصلاح زمان و مکان مصرف؛

ه ) اصلاح جامعة مصرف کننده؛

و) اصلاح چرخة تولید و عرضه؛

6 . آسیبهای مصرف صحیح (اسراف، تبذیر، اتراف و...):

الف) معیارهای تشخیص اسراف و اسراف کاران و... در نگاه دینی؛

ب) ریشه ها و زمینه های اسراف و...؛

ج) مفهوم، موارد و مصادیق اسراف و... در زمینه های مختلف؛

د) راههای برون رفت از اسراف و...؛

ه ) پیامدهای شوم اسراف و...؛

و) رابطة اسراف و... با سقوط اخلاقی و انحطاط شخصیت؛

7. نقش قوا، دستگاهها و نهادهای اجتماعی در اصلاح الگوی مصرف:

الف) نقش دستگاههای مقننه، مجریه و قضائیه در اصلاح الگوی مصرف؛

ب) نقش خانواده در اصلاح الگوی مصرف؛

ج) نقش رسانه های جمعی در فرهنگ سازی الگوی مصرف؛

ص: 10

د) نقش روحانیت در اصلاح الگوی مصرف؛

ه ) نقش مراکز آموزشی در اصلاح الگوی مصرف؛

8 . بایسته ها در اصلاح الگوی مصرف؛

9. اصلاح الگوی مصرف در:

الف) محیطهای آموزشی؛

ب) محیطهای اداری؛

ج) حاملهای انرژی؛

د) خوردنیها به ویژه آب و نان و پوشیدنیها؛

ه ) شهرسازی و ساختمان سازی؛

و) زیرساختها؛

در پایان لازم است از کلیة کسانی که در شکل گیری این اثر سهمی داشته اند، به ویژه مرحوم آیی الله محمدهادی معرفت، حجج اسلام دکتر محمدعلی مهدوی راد، سیدمحمود مرویان حسینی و رضا وطن دوست تشکر و قدردانی نماییم.

علی جلائیان اکبرنیا

رئیس مرکز پژوهش

ص: 11

ص: 12

این موضوع، توجه ویژه ای کرده است و اصول، معیارها و محدودیتهایی را برای مصرف، مشخص کرده که مبتنی بر جهان بینی توحیدی و در راستای نیل به هدف نهایی انسان و تکامل وی، سامان یافته است.

آنچه در اینجا می آید، ارائه و بررسی مقدماتی اصول، معیارها و محدودیتهای مصرف از نگاه قرآن و روایات است که در شناسایی الگوی مصرفِ متناسب با اهداف و جهان بینی اسلام، تأثیرگذار است. ضمن آنکه به پاره ای از راهکارهای تحقق این مهم نیز اشاره شده است.

ص: 13

خدمت بشر می داند و تصرف انسان در آن و استفادة وی را جز در اموری خاص، مجاز شمرده است و اصل را بر اباحه و حلّیت مصرف می نهد.(1)

از سوی دیگر، با ترغیب به استفاده از نعمتهای مباح، تحریم آن را بدعت و تشریع می داند(2) و خودداری از مصرف آن را سرزنش می کند: (( قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ)) :(3) «بگو: زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و [نیز] روزیهای پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده است؟ بگو: این [نعمتها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و روز قیامت [نیز] خاص آنان می باشد».

با وجود این، بر خلاف مکاتب رایج اقتصادی، مصرف از دیدگاه اسلام، هدف نهایی نیست، بلکه هدفی میانی است و مقدمه ای برای اهداف والاتر که می باید در چارچوب معیارهای ارزشی و با رعایت محدودیتهای خاصی انجام گیرد که در ادامه به آن می پردازیم.

ص: 14

مصداق آن- بیشتر منحصر به لذات مادی است.(1)

بر پایة این دیدگاه، گرایشهای مادی و امیال نفسانی، فراتر از نیازهای متعادل جسمی و روحی انسان است و نیازهای کاذب و افراطی را در بر می گیرد. در این نگرش، آدمی در طول زندگی، تنها یک وظیفه و هدف دارد و آن، جست وجوی بالاترین لذّت ممکن است،(2) و بدین سان، آرمان نهایی تمام محاسبات و رفتارهای اقتصادی، کسب بیشترین لذّت می باشد.

اگرچه مکتب اسلام در پی فراهم سازی زمینة سعادت و خوشبختی فرد و جامعه است، ولی سعادت را منحصر در افزایش لذّتِ ناشی از مصرف کالا و خدمات نمی داند. در این دیدگاه، انسان دارای دو بعد جسم و روح و به دنبال آن، نیازها و لذّات روحی و جسمی است؛ بُعد زمانی او، به گسترة ابدیت است و کمال نهایی و سعادت حقیقی اش، در تقرب به خدا؛ در قرآن کریم، واژگانی همچون «فوز»،(3) «فلاح»(4) و «سعادت»(5) که مفهوم خوشبختی راستین آدمی را بیان می کند، همگی ناظر به چنین مفهوم بلندی است و تحقق آن، بسته به توان و شکوفایی استعدادهای درونی برای تقرب به خدا.

قرآن کریم، برای دست یابی به هدف نهایی یادشده، اهداف میانی، و به تعبیر بهتر، راهکارهای تحقق هدف نهایی و رسیدن به کمال مطلوب را یادآور شده است؛ بدین گونه که غالباً در کنار امر به مصرف و تصرف در

ص: 15

نعمتها، دستوراتی را ارائه فرموده است که هدف از مصرف را روشن می سازد. این دستورات عبارت است از:

1- مصرف همراه با پارسایی: برای تکامل و تقرب به حق، نخستین گام، ترک نافرمانی خدا و دوری جستن از گناهان است. از این رو، تصرف در نعمتها باید همراه با پارسایی و ترک گناه باشد: (( وَ کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللهُ حَلالاً طَیِّباً وَ اتَّقُوا اللهَ)) :(1) «و از آنچه خداوند روزی شما گردانیده، حلال و پاکیزه را بخورید و از خدا پروا دارید».

2- مصرف همراه با عمل صالح: قرآن کریم این نکته را یادآور می شود که مصرف، باید مقدمة انجام کارهای شایسته باشد: (( یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ اعْمَلُوا صَالِحاً)) :(2) «ای پیامبران! از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته انجام دهید».

3- مصرف همراه با شکر: نتیجة نکات یادشده (ترک گناه و عمل صالح) در شکر نمود می یابد، چراکه شکر به مفهوم گسترده اش، به کارگیری نعمتها در مسیر هدف آفرینش آنهاست: (( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَ اشْکُرُوا للهِ)) :(3) «ای کسانی که ایمان آورده اید، از نعمتهای پاکیزه ای که روزی شما کردیم بخورید و خدا را شکر کنید».

4- مصرف همراه با ادای حقوق: از مصادیق بارز شکر عملی، پرداخت حقوق مالی و از جمله حق فقیران است: (( کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَ لاتُسْرِفُوا)) :(4) «از میوة آن - چون ثمر داد- بخورید، و حق [بینوایان

ص: 16

از] آن را روز بهره برداری از آن بدهید، و زیاده روی مکنید».

نکتة پایانی این بحث آن است که اهداف والایی که اسلام برای مصرف ارائه کرده است، موجب شکل گیری انگیزه های مثبت در نظر مصرف کنندة مسلمان می شود به گونه ای که مصرف هرگونه کالا و استفاده از هر خدمتی را به انگیزة رضایت الهی و نیل به پاداش و قرب او انجام می دهد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرمایند:

«لیکن لک فی کلّ شیء نیّی حتّی فی النوم و الأکل»؛(1)

باید که تو را در هر چیز حتی در خواب و خوراک، نیّتی [شایسته] باشد.

در مقابل اهداف مثبت یادشده، انگیزه های منفی در مصرف، همچون فخرفروشی، خودنمایی، هم چشمی و شهوت خواهی است که هرچند ممکن است منع شرعی نداشته باشد، بی گمان بر خلاف ارزشهای دینی بوده و در قرآن و روایات، نکوهیده است.(2)

اهداف اسلام در مصرف، وجود محدودیتهایی را در استفاده از کالاها و خدمات موجب می گردد و رعایت چارچوب ارزشی خاصی را الزامی می کند. از این رو، شایسته است به محدودیتهای مهم مصرف از دیدگاه اسلام، اشاره کنیم.

ص: 17

در آیین والای اسلام، مصرف برخی کالاها به طور کلّی یا در شرایطی خاص ممنوع است و می باید در تعیین الگوی مصرف، به آن توجه کرد. تفصیل مطالب دربارة این موضوع، در علم فقه بررسی می شود، ولی به دلیل اهمیت و تأثیر تعیین کنندة آن در الگوی مصرف، اشاره به آن مناسب می نماید.

کالاها و خدمات مصرفی ممنوع را می توان در سه دسته جای داد:

الف) مصرف مطلق برخی کالاها ممنوع است؛ بدین معنا که برای همة افراد و در هر زمان و مکان، حرام می باشد و مصرف آن - جز در اموری استثنایی همچون اضطرار- روا نیست. ممنوعیت مصرف شراب، خون، مردار، گوشت خوک و حیوانات حلال گوشتی که ذبح شرعی نشده است، از چیزهایی است که در قرآن کریم، تصریح شده است.(1)

برخی آیات قرآن، معیارها و ملاکهای اباحه و تحریم پاره ای کالاها را نیز بیان کرده است؛ خبیث(2) و پلید(3) بودن، ایجاد دشمنی، کینه توزی و غفلت،(4) معیارهایی برای ممنوعیت برخی کالاها یاد شده است.(5)

ب) مصرف اموال و کالاهای دیگران بدون رضایت آنان، گونة دیگری از ممنوعیت مصرف در اسلام است. قرآن کریم، با طرح عنوان کلّی «اکل مال به باطل»(6) و نهی از آن، هرگونه مصرف و تصرّفی را که از راههای غیر مشروع همچون تقلب، اختلاس، ربا، قمار، غصب، استثمار و مانند آن باشد،

ص: 18

ممنوع ساخته است. ناگفته پیداست که مراد از «اکل» در اینجا، مطلق تصرّف است، خواه به صورت خوردن باشد یا پوشیدن و سکونت و جز آن.

از دیدگاه اسلام، تصرف غاصبانه در اموال مردم، گناهی بسیار بزرگ است. قرآن کریم، تصرّف ناحق در اموال یتیم را چون خوردن آتش می داند که تجسّم عینی آن، آتش دوزخ خواهد بود.(1) روایات نیز، غصب حقوق مردم را «گناهی نابخشودنی»(2) دانسته است که حتی شهادت در راه خدا نیز کفّارة آن نمی باشد.(3)

از سوی دیگر، بر اساس آموزه های دینی، حرام خواری بر روح و روان آدمی تأثیری منفی می نهد و موجب دل مردگی و سنگ دلی می گردد و صفای باطن را می زداید، چنان که مصرف مال حلال، زمینة روحی مناسبی برای انجام کارهای نیک فراهم می سازد. قرآن کریم، با اشاره ای نغز به این نکته، می فرماید: (( یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ اعْمَلُوا صَالِحاً)) :(4) «ای پیامبران! از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید».

دستور به انجام «عمل صالح» در کنار «اکل طیّبات» خود اشاره ای به ارتباط میان آن دو است.

در برخی روایات نیز چنین مفهومی آمده است، چنان که امام حسین علیه السلام خطاب به لشکریان عمر سعد، هنگامی که آنان حاضر به شنیدن سخنان ایشان نشدند، فرمود:

«ویلکم! ما علیکم أن تنصتوا إلیّ... فقد ملئت بطونکم من الحرام و طبع علی قلوبکم...»؛(5)

ص: 19

وای بر شما! چه چیزی شنیدن سخن مرا بر شما گران نموده است؟... قطعاً شکمهای شما از حرام پر شده است و بر دلهایتان مهر زده شده... .

ج) مصرف پاره ای کالاها در شرایط زمانی و مکانی خاصّی ممنوع است. برای نمونه، خوردن و آشامیدن در حال روزه،(1) صید برخی حیوانات صحرایی(2) و پوشیدن برخی لباسها در حال احرام(3) از آن جمله است.

افزون بر اینها، محدودیتهای دیگری نیز در چندوچون مصرف و به ویژه نفی اسراف و مصرف زدگی وجود دارد که پس از این خواهد آمد.

ص: 20

وصول به این هدف یاری دهد، نیاز وی شمرده می شود. بی گمان تأمین معاش و امکانات مادی برای پیمودن این مسیر ضرورت دارد(1) و از این رو، از دیدگاه اسلام، مصرف با هدف تأمین نیازمندیهای مادی، ضرورتی ارزشمند است. نیز به همین دلیل است که مصرف کمی و کیفی کالاهایی که مانع دست یابی آدمی به هدف نهایی است، ممنوع می باشد.

این نکته یادکردنی است که در آموزه های دینی، نیاز دارای دو جنبة عینی و ذهنی است. جنبة ذهنی نیاز و به بیان دیگر احساس نیاز، امری روانی است که خاستگاه و معیار قضاوت آن، آدمی است و بس. از این رو، ممکن است شخصی با وجود برخورداری از ثروت زیاد، خود را به شدت نیازمند بداند؛ احساسی که در روایات با تعبیر «فقر النفس»(2) نکوهش شده است. اما آنچه در معارف اسلامی مورد توجه واقع شده و بر آن مهر تأیید خورده است، جنبة عینی نیاز یعنی نیازمندیهای واقعی آدمی می باشد که باید برای همة افراد، به اندازة کافی و متناسب با شرایط روز برآورده گردد.(3)

ص: 21

3- رفاه: مقداری بالاتر از کفاف به گونه ای که از دید عرف، اسراف و تجمل گرایی به شمار نرود.(1)

در آموزه های اسلامی بر تأمین نیازهای رفاهی تمام انسانها تأکید شده است، بدین معنا که همة افراد در کنار تأمین نیازمندیهای ضروری خود، از امکانات رفاهی نسبی و متعارف نیز برخوردار باشند:

(( وَ لَقَدْ مَکَّنَّاکُمْ فِی الأَرْضِ وَ جَعَلْنَا لَکُمْ فِیهَا مَعَایِشَ...)) :(2) «و قطعاً شما را در زمین، قدرت عمل دادیم و برای شما در آن، وسایل معیشت نهادیم».

(( قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُل ْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا...)) :(3) «بگو: زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و [نیز] روزیهای پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده است؟ بگو: این [نعمتها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آوردند».

در روایات نیز به این نکته توجه شده است و فراهم ساختن رفاه نسبی جامعه، از آرمانهای اقتصاد اسلامی است، به گونه ای که حتی به فقیران و تنگدستان، آن اندازه زکات و صدقه باید داده شود که به زندگی متوسط دست یابند.

از نگاه این روایات، اقتصاد اسلامی بر آن است تا نیازهای جامعه را برای دست یابی به رفاه نسبی برآورده سازد؛ نیازهایی چون مسکن، آرامش اجتماعی و خدمات. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«من سعادی المسلم سعی المسکن و الجار الصالح و المرکب الهنیئ»؛(4)

ص: 22

از خوشبختی [و رفاه] مسلمان، وسعت منزل، همسایة خوب و مرکب راهوار است.

ص: 23

پروردگارم رحم کند».

از آثار پیروی از هوای نفس آن است که برای تحریک آدمی به سوی امیال و هوسهای خود، با تضعیف نیروی عقل،(1) نیازهایی را در پندار وی می آفریند که در واقع نیاز نیست، بلکه خاستگاه آن، شهوت و نفس و میل به لذّت گرایی است. تأمین چنین نیازهایی به صورت اسراف و تبذیر، تجمّلات بی حدّ و مرز، مدگرایی و مصرف گراییِ ناشی از هم چشمی و خودبرتربینی، و افراط در تأمین نیازهای واقعی نمود می یابد و این گونه است که قرآن کریم، عملکرد اسراف کاران را در پندار آنان، آراسته معرفی می کند: (( کَذَلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ)) :(2) «این گونه برای اسراف کاران آنچه انجام می دادند، زینت داده شده است».

وجه تمایز نیاز واقعی از شهوت مذموم و هوای نفس آن است که نیاز واقعی، خواسته های تعدیل شدة آدمی در تأمین سلامت و نشاط جسمی و روحی او و در محدودة فرامین عقلانی و آموزه های وحیانی است؛ ولی شهوت مذموم و هوای نفس، امیال و هوسهای نامحدود و افسارگسیخته ای می باشد که با مخالفت و ناسازگاری با آموزه های خردورزانه و دینی، به جسم و روح آدمی، زیان می رساند.

بنابراین، مصرف ناشی از هوای نفس به معنایی که یاد شد، در بینش اسلامی نکوهیده است، هرچند نیازهای کاذبی را نیز در پندار شخص ایجاد کرده باشد. زیرا چنین مصارفی، آدمی را در خلاف جهت هدف نهایی، یعنی قرب به خدا سوق می دهد. از این رو، رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین فرمود:

آن کس که هرچه را خواهد، بخورد و بپوشد و سوار شود، خداوند

ص: 24

به او نظر رحمت نمی افکند، مگر آنکه آن را وا نهد و توبه نماید... .(1)

ص: 25

تولیدات خود را بفروشند و اعتبار بیشتری به دست آورند.

بدیهی است که پیامد این گونه تبلیغات برای افراد و جوامع ثروتمند، رشد مصرف گرایی، اسراف، مدگرایی و هم چشمی است و برای افراد و جوامع فقیر، حسرت و سرخوردگی و ناکامی و یا مفاسد اقتصادی و کارهای غیر قانونی همچون سرقت. به دیگر سخن، این گونه تبلیغات به ویژه بر افراد کم درآمدی که از فقر فرهنگی نیز رنج می برند چنان تأثیر می نهد و آنان را برای دارا بودن کالاهای تبلیغ شده تحریک می کند که یا برای پول دار شدن، دست به اقدامات خلاف شرع و قانون می زنند و یا با آه و حسرت، تحریکات پی درپی را بی واکنش گذارده، تحمل می کنند و به مشکلات روحی و گاه اختلافات خانوادگی دچار می گردند.

در آموزه های دینی برای مقابله با تبلیغات دروغین، دستوراتی داده شده است:

یک. تأکید بر راستگویی: یکی از ویژگیهای مهم تاجر مسلمان، راستگویی است. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«... فإن ّ التاجر الصدوق مع السفری الکرام البرری یوم القیامی»؛(1)

به راستی که تاجر راستگو، روز قیامت، با سفیران گرامی نیکوکار [فرشتگان والامقام] همراه است.

روشن است که در تبلیغات بازرگانی، واقع نمایی شرط نخست است.

دو. اشاره به کاستیها و عیوب کالا: بر این نکته تأکید فراوانی شده است. برای نمونه امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«من باع و اشتری فلیحفظ خمس خصال وإلا فلایشترینّ و لایبیعنّ... و کتمان العیب»؛(2)

ص: 26

هر کس خرید و فروش می کند باید پنج خصلت را حفظ نماید وگرنه هرگز خرید و فروش نکند: [یکی از آنها عبارت است از: پرهیز از] پنهان کردن عیب.

در روایات دیگر تصریح شده که پنهان کردن عیب، گونه ای غش [: فریب] است و فروشنده یا هر فرد آگاه دیگر باید مشتری را از عیب کالا آگاه نماید.(1)

سه. نهی از تبانی برای تبلیغات فریبنده: این موضوع در روایات، با نام «نَجْش» یاد شده است و مفهوم آن این است که شخصی بی آنکه خرید کالایی را قصد داشته باشد، پیوسته از آن تعریف کند یا وانمود نماید به قیمت بالایی خریدار است تا دیگران را در خرید کالا فریب دهد.(2) البته به تصریح برخی فقیهان، این کار حتی بدون تبانی با فروشنده نیز حرام است.(3) رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«... الناجش و المنجوش ملعونون علی لسان محمّد»؛(4)

تمجیدکنندة [کالا] و آن کس که به نفع او تمجید شده است، بر زبان محمد نفرین شده اند.

چهار. نفی جلوه های کاذب تبلیغاتی: ایجاد جلوه های کاذب تبلیغاتی در محل فروش کالا با نورهای خیره کننده، صداهای محرّک و بسته بندیهای لوکس و فریبنده، از شگردهای تبلیغاتی کاذب به شمار می رود که در آموزه های دینی نهی شده است.

هشام بن حکم گوید: در سایه، مشغول فروختن جامه های نازک بودم که امام کاظم علیه السلام به من رسید و فرمود:

ص: 27

ای هشام! فروختن در سایه، [گونه ای از] غش [فریب] است و غش قطعاً حلال نیست.(1)

افزون بر اینها، در روایات از سوگند در معامله نیز نهی شده است؛(2) زیرا این کار، علاوه بر آنکه استفادة ابزاری و تبلیغاتی از مقدّسات است، تأثیر زیادی بر خریداران مؤمن و معتقد بر جای می گذارد، آن سان که اندیشة مخاطب را از تمرکز بر جنبه های کلیدی و محاسبة دقیق اطلاعاتِ ارائه شده، باز می دارد. اگر در گذشته، سوگند چنین تأثیری بر مخاطبان داشته است، امروزه به گونة گسترده تر، شگردها و جلوه های تبلیغات بازرگانی، چنین تأثیری می نهد.(3) بنابراین، اتخاذ شیوه هایی که با تأثیرات روانی، قدرت اندیشیدن و تصمیم گیری منطقی افراد را تضعیف می نماید، مردود است.

تأثیر عنصر تبلیغ بر الگوی مصرف و چندوچون آن در اقتصاد امروز کاملاً شناخته شده است. سرمایه داران بزرگ دنیا با به دست گرفتن رسانه های تبلیغاتی، ذهن و اندیشة مخاطبان را پیوسته به انتخاب کالاهای خود جلب می کنند و با شیوه های گوناگون، مصرف گرایی را ترویج می نمایند.(4)

این شیوة تبلیغاتی که همگام با اهداف مکتب سرمایه داری بر پایة افزایش سود و لذّت استوار است، از دیدگاه اقتصادی اسلام ارزشی ندارد؛ چراکه با ایجاد نیازهای کاذب، آدمی را به مصرف گرایی و تجمّلات می کشاند و به امیال نفسانی وی دامن می زند و مخالف با گرایشهای متعالی اسلام همچون عدالت خواهی و نوع دوستی و ارزشهای اصیلی همچون زهد و قناعت است.

ص: 28

اولیای الهی از یک سو با ارائة الگوی عملیِ مصرف که مبتنی بر ارزشهای دینی است، به تبلیغ مصرف اسلامی پرداخته اند و با زهد و ساده زیستی، هرگونه مصرف گرایی و تجمّل پرستی را مردود دانسته اند و از سوی دیگر، با تعدیل و کنترل تبلیغات تجاری، هرگونه اقدام مسلمانان را که نشان از مصرف گرایی داشت، نکوهیده اند.

ص: 29

از آنجا که کارهای مهم، آدمی را به خود مشغول می دارد،(1) این واژه به معنای «شغل» نیز به کار رفته است و به تدریج، معنای عرفی مقام و موقعیت شخصیتی و اجتماعی افراد را گرفته است.

از مجموع آموزه های دینی چنین برمی آید که رعایت شأن افراد در بهره مندی از امکانات به دو صورت تصوّرشدنی است؛ یکی از این دو پذیرفتنی و مستدل است و دیگری ناپذیرفتنی و بی دلیل. صورت نخست که شأنیت در تعیین نوع و مقدار مصرف تأثیر دارد، این گونه تبیین می شود:

در نظام اسلامی، ارزشها، شایستگیها و توانمندیهای افراد، جایگاه اجتماعی و مسئولیت آنان را مشخص می سازد و این جایگاهها به تناسب خود، وظایف افراد را تعیین می کند. طبیعی است که هر کس در انجام وظایف خود، نیازمند امکاناتی است. بنابراین، «شأن» هر فرد که همان موقعیت و مسئولیت اوست، وظایفی را بر دوش می نهد که او حق دارد متناسب با شأن خویش، از امکانات لازم استفاده کند تا به تکلیف خود به شایستگی عمل کند. بر این اساس، شأن هر فرد، توأم با «نیاز» واقعی وی می باشد و همان ادله ای که مصرف به هنگام نیاز را تجویز یا الزامی می کرد، در اینجا نیز این گونه است. برای مثال، یک محقق و پژوهشگر برای انجام تحقیقات علمی، نیازمند رایانه ای با قدرت و سرعت بالاست، یا نیروی انتظامی جهت انجام به موقع مأموریتها و تأمین نظم و امنیت، به خودروهایی پرقدرت و پرسرعت نیاز دارد. در این گونه موارد گفته می شود استفاده از این وسایل، در شأن این افراد است و چون این شأنیت برخاسته از نیاز می باشد، معقول و مورد تأیید است.

از سوی دیگر، گاه ممکن است استفاده از برخی کالاها برای افراد

ص: 30

برخوردار از مقام و موقعیت اجتماعی، به دلیل شرایط خاص زمانی و مکانی باعث نوعی سرشکستگی در جامعه و تحقیر و خواری آنان باشد. در اینجا نیز برای حفظ عزّت و شخصیت فرد، چندوچون مصرف وی در حد نیاز، تغییر می یابد، چنان که حضرت رضا علیه السلام با اشاره به این نکته می فرماید:

«إن ّ أهل الضعف من موالیّ یحبّون أن أجلس علی اللبود و ألبس الخشن و لیس یحتمل الزمان ذلک»؛(1)

دوست داران بی بضاعت من، دوست دارند من روی نمد بنشینم و لباس خشن بپوشم، ولی زمانة ما آن را برنمی تابد.

بدین سان، رعایت شأن به معنای «بهره گیری از امکانات لازم و متناسب با زمان، برای انجام وظایف و حفظ عزّت و آبرو» نوعی «نیاز» به الگوی مصرفی خاص را ایجاد می کند که از دیدگاه اسلام تأیید شده است.

صورت دوم که تأثیر شأنیت افراد در نوع مصرف، پذیرفتنی نیست، رعایت شأنهای اعتباری است، بدین معنا که شخص به دلیل مقام و موقعیت اجتماعی خود یا انتساب به فردی صاحب مقام، تلاش کند خود را نیازمند مصرف کالاهای گران قیمت و تجمّلاتی بداند و با مسئلة «شأن»، آن را توجیه نماید، بی آنکه در واقع نیازی به آن داشته باشد.

رعایت چنین شأنی، نه تنها هیچ دلیل و مدرکی ندارد، بلکه کاملاً مردود است، چراکه آیات و روایات متعدد و سیرة رسول خدا صلی الله علیه و آله و معصومان علیهم السلام ، شأنهای اعتباری را که برخی افراد یا گروهها، خاستگاه امتیازاتی ویژه برای خود تلقّی می کردند، پوچ و بی اساس معرفی کرده اند. برای نمونه آیات متعددی بر لزوم همراهی پیامبران با مؤمنان محروم و فاقد موقعیت اجتماعی دلالت دارد،(2)

ص: 31

با اینکه بسیاری از اشراف جامعه، شرط گرویدن خود را به پیامبران، دوری آنان از محرومان قرار داده بودند، هرچند پیامبران هرگز نوع رفتار و زندگی خود را برای جلب نظر ثروتمندان تغییر ندادند. نیز داستان ازدواج رسول خدا صلی الله علیه و آله و رهبر حکومت اسلامی، با زینب، همسر مطلّقة غلام آزادشدة حضرت،(1) همچنین داستان ازدواج جُوَیْبِر جوان فاقد امکانات مادی و وجاهت اجتماعی با ذَلفا دختری با خانوادة اصیل و ثروتمند، به دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله ،(2) همگی خط بطلانی بر شأنهای اعتباری به شمار می رود.(3) مهم تر از اینها، ساده زیستی رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام در زمان حکومت خود و حتی تصریح علی علیه السلام به لزوم ساده زیستی حاکمان،(4) خود دلیل محکمی بر این مدّعاست.

بنابراین، مقام و موقعیت اجتماعی، در صورتی که نیازی واقعی به استفاده از برخی امکانات را ایجاب نکند، نه تنها توجیه کنندة تجمّل گرایی نیست که مسئولیت مضاعفی در لزوم زهد و ساده زیستی نیز ایجاد می کند.(5)

ص: 32

ص: 33

خواهد آمد.

ب) تناسب درآمد با هزینه ها؛ این مهم در آموزه های دینی تأکید فراوان شده است. قرآن کریم در این باره می فرماید: (( لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللهُ لایُکَلِّفُ اللهُ نَفْساً إِڤ مَا آتَاهَا...)) :(1) «بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند و هر که روزی او تنگ باشد باید از آنچه خدا به او داده است، خرج کند. خدا هیچ کس را جز [به قدر] آنچه به او داده است، تکلیف نمی کند».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«إن ّ المؤمن أخذ عن الله سبحانه و تعالی أدباً حسناً: إذا وسّع علیه وسّع علی نفسه و إذا أمسک علیه أمسک»؛(2)

به راستی مؤمن، ادبی نیک از خداوند متعال آموخته است: هرگاه خدا [روزی را] بر او گشایش دهد، او بر [زندگی] خود گشایش دهد و زمانی که خداوند بر او تنگ گیرد، او نیز [بر خود] سخت گیرد.

از این رو، در روایات آمده است که شخص کم درآمد در خرید و هزینه های زندگی، با افراد ثروتمند همراهی نکند و با الگوپذیری از آنان، خود را به تکلّف یا ذلّت نیفکند.(3)

ج) شرایط اقتصادی جامعه و عموم مردم؛ از پاره ای روایات برمی آید که در تقدیر معیشت و تدبیر زندگی، افزون بر توجه به مقدار درآمد و هزینه های فرد و خانواده، به شرایط اقتصادی عمومی نیز باید توجه شود، بدین معنا که شرایط نامناسب اقتصادی جامعه، باید بر نوع و مقدار کالاهای مصرفی و چگونگی تخصیص درآمد فرد، تأثیرگذار باشد، حتی در صورتی

ص: 34

که وی از وضعیت مطلوبی برخوردار باشد و شرایط دشوار اقتصادی جامعه، به طور طبیعی تأثیری بر او نگذارد. رعایت این نکته در روایات، با عنوان «حسن تقدیر در معیشت» یاد شده است. نمونة آن، رفتار امام صادق علیه السلام است که در زمان کمبود مواد غذایی و گرانی قیمتها در مدینه، مواد غذایی ذخیره شده برای مصرف خانوادة خود را فروختند و پس از آن به همراه مردم، روزانه خرید می کردند و برای خانوادة خویش، نیمی جو و نیمی گندم فراهم می آوردند. با اینکه توانایی تهیة گندم را به تمامی داشتند، می فرمودند:

«و لکنّی أحبّ أن یرانی الله قد أحسنت تقدیر المعیشی»؛(1)

ولی دوست دارم که خداوند مرا این گونه بیند که تقدیر معیشت را به نیکی انجام داده ام.

بنابراین، ذخیرة مواد غذایی به مقدار نیاز چندماهه، گونه ای تقدیر معیشت است و عرضة آن به بازار در شرایط دشوار اقتصادی (مواسات مالی)، مصداقی از حسن تقدیر معیشت.

بدین سان، تقدیر معیشت و تدبیر اقتصاد زندگی باید بر اساس این سه محور باشد و به اصول دیگر مصرف و سلیقة افراد در انتخاب کالاها - در چارچوب معیارها- توجه شود و تلاش گردد تا عواملی همچون تبلیغات یا الگوپذیری از مسرفان و مترفان یا بخیلان و تنگ نظران، معیار برنامه ریزی قرار نگیرد.

اصل تقدیر معیشت در مفهوم گستردة خود، تمامی ناشایستها همچون اسراف، تبذیر و تضییع مال را نفی می کند و ارزشها و معیارهای اخلاق اقتصادی را باز می نماید. اصل میانه روی از این معیارهاست که اکنون به تفصیل خواهد آمد.

ص: 35

ص: 36

نکوهیده است.

قرآن کریم در بیانی استوار، بر رعایت میانه روی در هزینه های زندگی و پرهیز از زیاده روی و سخت گیری تأکید فرموده است: (( وَ الَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَاماً)) :(1) «و کسانی که هرگاه انفاق کنند، نه اسراف می نمایند و نه سخت گیری بلکه در میان این دو، حد اعتدالی دارند».

در روایتی نیز چنین آمده که شخصی از حضرت رضا علیه السلام در مورد چگونگی تأمین نیازهای خانواده پرسید. امام علیه السلام فرمود:

بین دو کار ناپسند قرار داری...آیا نمی دانی که خداوند زیاده روی و سخت گیری را ناپسند دانست و فرمود: (( وَ الَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا...)) .(2)

اهمیت اعتدال تا آنجاست که حتی صرف مال در راه خدا و انفاق نیز باید در حد میانه و به دور از افراط و تفریط انجام گیرد: (( وَ لاتَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَ لاتَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً)) :(3) «و دستت را به گردنت زنجیر مکن [بخل منما] و بسیار [هم] گشاده دستی مکن تا ملامت شوی و حسرت زده بر جای مانی».

امام حسن عسکری علیه السلام می فرمایند:

«إن ّ للسخاء مقداراً فإن زاد علیه فهو سرف... و للاقتصاد مقداراً فإن زاد علیه فهو بخلٌ...»؛(4)

سخاوت اندازه ای دارد که فراتر از آن، اسراف است... و میانه روی حدّی دارد که پایین تر از آن، خساست است.

ص: 37

ص: 38

همچنین روایاتی که زیانهای جسمی و روحی به کار نبردن اصل اعتدال را برشمرده است، تأییدی بر این مطلب به شمار می رود.

دو. شرایط زمان. این معیار از دو جهت بر تعیین حد میانه تأثیر دارد:

جهت نخست، شرایط اقتصادی جامعه و وضعیت معیشت مردم. عدالت در توزیع امکانات، اقتضا می کند سهم هر فرد از کالاهای مصرفی، متناسب با امکانات موجود در جامعه تعیین گردد. بنابراین، در جامعه ای ثروتمند و برخوردار، میانگین مصرف عمومی، بالاتر از جامعة فقیر و محروم خواهد بود.

روایاتی چند بر این مطلب دلالت یا اشاره دارد، از جمله حدیث مشهور سُفیان ثوری است. وی با دیدن لباسهای زیبا و کم و بیش گران قیمتی که امام صادق علیه السلام بر تن داشت، به اعتراض گفت: ای فرزند رسول خدا! پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و هیچ یک از پدرانت چنین لباسی نپوشیده بودند! امام علیه السلام در پاسخ فرمود:

«کان رسول الله صلی الله علیه و آله فی زمان قترٍ مقتر و کان یأخذ لقتره و اقتداره و إن ّ الدنیا بعد ذلک أرخت عزالیها، فأحقّ أهلها بها أبرارها»؛(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمانی می زیست که وضع زندگی مردم بسیار سخت و دشوار بود و ایشان نیز طبق همان شرایط، رفتار می نمود، ولی پس از او، دنیا بر مردم گشایش یافت، پس سزاوارترین افراد به [استفاده از] آن، نیکان می باشند.

سخن امیر مؤمنان علیه السلام نیز می تواند اشاره ای به این نکته داشته باشد:

«و لو شئت لاهتدیت الطریق إلی مصفّی هذا العسل و لباب هذا القمح و نسائج هذا القزّ، و لکن هیهات... و لعلّ بالحجاز أو الیمامی من لا طمع له فی القرص و لا عهد له بالشبع أو أبیت مبطاناً و حولی بطون غرثی و أکبادٌ حرّی»؛(2)

ص: 39

و اگر می خواستم، می دانستم چگونه عسل پالوده و مغز گندم و بافتة ابریشم را به کار برم، لکن هرگز... [چراکه] شاید در حجاز یا یمامه، کسی حسرت گردة نانی بَرَد و هرگز شکمی سیر نخورد و من سیر بخوابم و پیرامونم شکمهایی باشد از گرسنگی به پشت دوخته، و جگرهایی سوخته.

این نکته نیز یادکردنی است که هرچند در شرایط مناسب اقتصادی و در جوامع ثروتمند، سطح زندگی عمومی ارتقا می یابد و حد اعتدال، بالاتر می باشد، معنای این سخن، تجویز اسراف و اتراف و مصرف گرایی نیست. به دیگر سخن، حد اعتدال در چارچوب محدودیتها و ارزشهای حاکم بر مصرف، در نوسان است و به گونه ای است که حد کمینة آن به سخت گیری نینجامد و حد بیشینه اش به اسراف و اتراف.

جهت دوم، در تأثیر شرایط زمان بر تعیین حد اعتدال، توجه به آداب و رسوم مشروع جامعه است. هر جامعه ای بر اساس فرهنگ حاکم بر آن، آداب و رسومی در چندوچون مصرف دارد که الزامات اجتماعی، همگان را به رعایت آن وا می دارد و حتی مخالفت با آن، موجب ایجاد نوعی نفرت یا ذلت و خواری در دید عموم می گردد. به خوبی روشن است که هرگاه این آداب و رسوم، مخالفتی با شرع نداشته باشد، رعایت آن لازم خواهد بود. از همین روست که پوشیدن لباس شهرت که به دلیل مخالفتش با آداب و رسوم حاکم، آدمی را انگشت نما می سازد، ممنوع است.(1)

بر این اساس، در رعایت حد اعتدال مصرف، به این مسئله باید توجه شود. چنان که سخن پیشین حضرت رضا علیه السلام ، به همین نکته اشاره داشت که فرمود:

دوستداران بی بضاعت من مایلند که من روی نمد نشینم و لباس خشن

ص: 40

پوشم، در حالی که [شرایط] زمان، چنین چیزی را بر نمی تابد.(1)

نیز امام صادق علیه السلام ، در بیان تفاوت سیرة خود با سیرة علی علیه السلام در پوشیدن لباس می فرماید:

«إن ّ علیّ بن أبی طالب علیه السلام کان یلبس ذلک فی زمان لاینکر علیه و لو لبس مثل ذلک الیوم شهر به، فخیر لباس کلّ زمان لباس أهله»؛(2)

همانا علی بن ابی طالب علیه السلام آن گونه لباس [خشن] را در زمانی می پوشید که بر او خرده نمی گرفتند، ولی پوشیدن آن در زمان ما موجب شهرت خواهد بود، پس بهترین لباس هر زمانی، لباس مردم همان زمان است.

ص: 41

میانه روی، [مال] کم را رشد می دهد.

نیز امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«ضمنت لمن اقتصد أن لایفتقر»؛(1)

تضمین می کنم آن کس که میانه روی کند، فقیر نگردد.

ص: 42

رعایت این اصل، شدنی است. امام صادق علیه السلام در ذیل آیة 195 از سورة بقره: (( إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ)) می فرمایند:

خداوند متعال می فرماید: «به راستی خداوند، نیکوکاران را دوست می دارد» که منظور، میانه روان است.(1)

یادکردنی است خروج از حد اعتدال، بیشتر به شکل زیاده روی و اسراف و تبذیر است که در مباحث بعدی به تفصیل خواهد آمد.

ص: 43

رفع نیازهای پدر و مادر، فرزند، همسر و آنگاه خویشاوندان نیازمند و سپس سایر نیازمندان و نیز مشارکت در خدمات اجتماعی و امور خیریه، در مراحل بعدی جای می گیرد. امام رضا علیه السلام می فرمایند:

مردی دو دینار خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آورد و گفت: ای رسول خدا! می خواهم این دو دینار را در راه خدا مصرف نمایم. حضرت فرمود: آیا پدر و مادر داری؟ گفت: آری. فرمود: این پول را برای آنان هزینه کن که از مصرف آن در راه خدا بهتر است. چندی بعد آن مرد بازگشت در حالی که دو دینار دیگر به همراه آورده بود تا در راه خدا خرج کند، این بار حضرت به او دستور داد آن را برای فرزندش خرج نماید... . بار سوم دو دینار آورد و پیامبر، مصرف آن را برای همسرش سفارش فرمود و بار چهارم، برای خادمش... . آخرین بار، حضرت اجازه داد پولش را در راه خدا صرف کند و فرمود که مصرف آن در راه خدا فضیلتی بیش از مصرف آن در راههای پیشین نداشت.(1)

در روایات دیگر نیز تصریح شده است که نباید به نفع برادر دینی اقدام به کاری نمود که زیان آن برای شخص، بیش از سود آن برای برادر مؤمنش است. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«لاتدخل لأخیک فی أمر مضرّته علیک أعظم من منفعته له»؛(2)

در کاری که زیانش بر تو بیشتر از سود آن برای برادرت است، وارد نشو.

بدین سان، صرف مال برای تأمین نیازهای غیر ضروری دیگران، در صورتی که نیاز خود شخص به آن بیشتر است، تأیید نمی شود.

با وجود این، توجه به دو نکته لازم می نماید:

یک. چنان که اشاره شد، اولویت مصارف شخصی بر هزینه کردن برای

ص: 44

دیگران در صورتی است که نیاز شخص بیش از دیگران و درآمد محدود وی تنها پاسخگوی نیازهای اساسی خودش باشد، ولی هنگامی که نیازهای ضروری اش در حد متعارف تأمین گردید، کمک به دیگران در قالب مواسات مالی و انفاق در راه خدا تأکید فراوان شده است، به ویژه در صورتی که نیاز دیگران بیشتر باشد.

دو. در شرایط دشوار و اضطراری که هم شخص به پول یا کالایی نیازمند است و هم دیگران، و نیاز هر دو در یک سطح می باشد، مسئلة ایثار مطرح می گردد، بدین معنا که شایسته است فرد با وجود نیاز شخصی، نیازمند دیگر را بر خود پیش دارد و این، یکی از زیباترین جلوه های دینداری و انسانیت و نشانة تعالی شخصیت ایثارگر است و از این روست که قرآن کریم چنین افرادی را ستایش بسیار می کند.(1) با این حال، فرد صرفاً از سهم خود حق ایثارگری دارد و نه از سهم خانواده اش.(2)

بنابراین، تعیین و ترجیح اولویتها زمانی است که نیاز دیگران از نیاز خود فرد کمتر باشد یا آنکه هر دو بخواهند پول یا کالای خود را در امور غیر ضروری یا رفاهی صرف نمایند. بدین سان، تعارض ظاهری میان ادلة تعیین اولویتها در مصرف با ادلة ترجیح ایثار، برطرف می گردد.

ص: 45

که با وجود مصرف اندک، از زندگی لذت می برد، هرچند ثروتی نداشته باشد.

قناعت در کنار غنا و ثروت، از عواملی است که زندگی را گوارا می سازد،(1) با وجود این، ثروتِ بدون قناعت گوارایی زندگی را نخواهد چشاند؛ جامعة مصرف گرایی که قناعت پیشه نیست، رضایت خاطر شهروندان خود را برآورده نمی سازد.(2) از همین روست که از منظر آموزه های روایی، زندگی پاک و حیات طیّبة بشری، حیاتی است که روح قناعت در آن دمیده شده باشد.(3)

قناعت، مفاسد ناشی از حرص و آز ثروت اندوزی را می کاهد و از زیانهای اقتصادی جلوگیری می کند و مخارج مازاد را در مشارکتهای اجتماعی - اقتصادی به کار می بندد.

با وجود این، قناعت با اصل اعتدال ناسازگار نیست؛ زیرا قناعت آن است که در محدودة اعتدال، به مصرفِ کمتر بسنده شود و افراط و تفریطی رخ ندهد. این مطلب، از جمع میان ادلة اعتدال و ادلة قناعت دریافت می شود، ولی پرسش اینجاست که آیا ساده زیستی سخت گیرانة برخی معصومان علیهم السلام ، خروج از محدودة اعتدال نیست؟ نگاهی به زندگی حضرت رسول صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام ، چنین پرسشی را پیش می دارد، اما باید گفت که در وهلة نخست، ساده زیستی رهبران حکومت، امری است بایسته و شایسته تا بدین سان درد و رنج محرومیت تنگدستان و فقیران، تسلی یابد؛(4)

ص: 46

از دیگرسو، شرایط سخت اقتصادی آن زمان، در نوع زندگی ائمه علیهم السلام بی تأثیر نبوده است.(1)

ص: 47

«لایشبه الزیّ بالزیّ حتّی یشبه الخلق بالخلق و من شبّه بقوم فهو منهم»؛(1)

شکلها [و مُدهای مصرفی] به یکدیگر همانند نمی گردد، جز آنکه خُلق و خوها به هم نزدیک شود و هر کس خود را شبیه گروهی سازد، از آنان به شمار می رود.

ص: 48

هم ردیف نماز(1) و جهاد با جان(2) و نشانة متقین(3) و گردنه ای در مسیر تکامل؛(4) نیز سودایی مقدس که خداوند خریدار است و مؤمن فروشنده و بهشت بهای آن.(5) همچنین آثار انفاق در ابعاد فردی (همچون فقرزدایی، طول عمر،(6) دفع بلاها(7) و برکت در مال(8)) و اجتماعی (مانند دادگستری(9) و جلوگیری از نابودی جامعه(10)) و نیز پاداشهای بزرگ اخروی(11) تبیین گردیده است.

ص: 49

بیشتر بررسی کنیم.

ص: 50

هنگام صرف غذا و پس از آنکه به مقدار کافی غذا میل کرده، باقی ماندة آن را به زور بخورد، «اسراف» کرده است و اگر آن را دور ریزد، «تبذیر» نموده است. البته این دو در روایات، گاه در یک معنا به کار رفته اند.(1)

ص: 51

زیاده روی ما در کارمان را بر ما ببخش».

(( قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ لاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ)) :(1) «بگو: ای بندگان من که بر خویشتن زیاده روی روا داشته اید، از رحمت خدا نومید مشوید».

(( وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَاناً فَلایُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ)) :(2) «و هر کس مظلوم کشته شود، به سرپرست وی قدرتی داده ایم، پس [او] نباید در قتل، زیاده روی کند».

اسراف در قتل یعنی قصاص فرد یا افرادی غیر از قاتل،(3) که خود، تجاوز از حدّ الهی قصاص است. بنابراین، مصرف هرگونه کالایی که حرمت شرعی دارد، نوعی اسراف است و از همین رو، برخی مفسّران، «لاتسرفوا» را به مصرف مال حرام هرچند به مقدار اندک، تفسیر کرده اند(4) که البته تفسیر به مصداق به شمار می رود.

ص: 52

شمرده شده است که نسبت به افراد و شرایط اقتصادی آنان، زمانها و مکانها، تغییر می یابد. به دیگر سخن، مصرف مقدار مشخصی از یک کالا ممکن است برای فردی اسراف به شمار آید و برای دیگری میانه روی. شاید روایتی که در پی می آید ناظر به همین نکته باشد. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«فإنّه رُبّ فقیر أسرفُ مِنْ غَنیّ، فقلت: کیف یکون الفقیر أسرف من الغنیّ؟ فقال: إن ّ الغنیّ ینفق ممّا أوتی و الفقیر ینفق من غیر ما أوتی»؛(1)

چه بسا فقیری که اسراف کارتر از ثروتمند باشد. [راوی گوید:] گفتم: چگونه فقیر، اسراف کارتر از غنی است؟ فرمود: زیرا توانگر از آنچه دارد خرج می کند، ولی فقیر بدون دارا بودن مال، هزینه می نماید.

باری! فقیر ممکن است کالایی را بخرد که با توجه به درآمد محدودش، تعادل میان دخل و خرج وی بر هم خورَد و در نگاه عرف، چنین کاری اسراف باشد، در حالی که برای توانگر، خرید همان کالا، انتقاد عرف را برنمی انگیزد.

اینک معیارهایی را که برای تشخیص عرفی اسراف ارائه گردیده است، بررسی می کنیم:

معیار اول: هدر دادن منابع و امکانات. هرگاه مصرف کالا به گونه ای باشد که بخشی از آن - هرچند اندک- بیهوده تضییع شود، اسراف خواهد بود،(2) چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید:

«إن ّ القصد أمرٌ یحبّه الله عزّوجلّ و إن ّ السرف أمرٌ یبغضه الله حتّی طرحک النوی، فإنّها تصلح لشیء و حتّی صبّک فضل شرابک»؛(3)

میانه روی چیزی است که خدای بزرگ و والا آن را دوست دارد و

ص: 53

اسراف را ناخوش، حتی دور انداختن هستة [خرما و میوه] را؛ زیرا آن نیز به کاری می آید و حتی دور ریختن ماندة نوشیدنی ات را.

بر این اساس، تضییع کیفی کالا که با استفادة نادرست از آن است، گونه ای دیگر از اسراف می باشد. همان امام علیه السلام می فرمایند:

«... إنّما السرف أن تجعل ثوب صونک ثوب بذلتک»؛(1)

همانا اسراف آن است که لباس بیرونت را [که با آن در اجتماع حاضر می شوی] لباس خانه ات قرار دهی.

بر پایة آنچه گذشت، دور ریختن مواد غذایی و پوشاک مصرفی یا نابودی آن بر اثر نگهداری نادرست، هدر دادن مواد اولیه و ضایعات فلزات و مواد پلاستیکی و حتی نابود کردن زباله های بازیافتی در عصر حاضر، از مصادیق اسراف به شمار می رود.

معیار دوم: زیانبار بودن. هرگاه مصرف کمّی یا کیفی کالا برای بدن زیانبار باشد، گونه ای از اسراف است.(2) چنان که این مهم، از سخن امام صادق علیه السلام به روشنی برمی آید:

«لیس فیما أصلح البدن إسراف... إنّما الإسراف فیما أفسد المال و أضرّ بالبدن»؛(3)

در [مصرف] آنچه بدن را سالم نگاه می دارد اسراف نیست... بلکه اسراف در چیزی است که مال را تباه سازد و به بدن زیان رساند.

معیار سوم: مصرف بیش از حد نیاز. استفاده از امکانات مادی بیش از حد نیاز، یکی از معیارهای اسراف است. بحث نیازها ی انسان و گسترة آن در ادامه خواهد آمد، اما آنچه در اینجا مراد ماست تصرّفاتی است که گاه در امکانات مادی صورت می گیرد بی آنکه نیازی به آن باشد، مانند خوردن بیش

ص: 54

از اندازة نیاز یا ساختن منزلی بسیار وسیع که به همة آن هیچ گونه نیازی نیست. از این رو، روایات فراوانی در نکوهش زیاده روی در خوراک، وسایل زندگی و مسکن نقل شده است؛ همچنان که مفسّران نیز یکی از مصادیق بارز اسراف در آیة (( ... وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لاتُسْرِفُوا...))(1) را مصرف بیش از حد نیاز دانسته اند؛(2) این سخن امیر مؤمنان علیه السلام نیز ناظر به همین معیار است:

«ما فوق الکفاف إسراف»؛(3)

بیش از اندازة کفاف، اسراف است.

معیار چهارم: مصرف فراتر از شان. مصرف کالاها و تصرف در امکانات مادی که بیش از شأن افراد است، اسراف می باشد،(4) ولی اینکه مراد از شأن در اینجا چیست و چگونه مشخص می شود در مباحث آینده بررسی خواهیم کرد. با این همه، برخی فرهنگ نویسان که با توجه به آموزه های قرآنی و روایی قلم زده اند، حدیث زیر را ناظر به همین معنا می دانند. امام علی علیه السلام می فرمایند:

«للمسرف ثلاث علامات: یأکل ما لیس له و یشتری ما لیس له و یلبس ما لیس له»؛(5)

اسراف کار سه نشانه دارد: آنچه مال او نیست می خورد و آنچه مال او نیست می خرد و آنچه مال او نیست می پوشد.

ص: 55

باقی نمی گذارد. هرچند برخی آیات و روایاتی که اسراف را نهی و نکوهش کرده، عام و مطلق است، ولی بی تردید، اسراف مالی از مصادیق بارز آن به شمار می رود: (( وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لاتُسْرِفُوا إِنَّهُ لایُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ)) :(1) «بخورید و بیاشامید و[لی] اسراف نکنید که او اسراف کاران را دوست ندارد».

(( وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ)) :(2) «و اسراف کاران، همدمان آتشند».

(( وَ لاتُبَذِّرْ تَبْذِیراً، إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَ کَانَ الشَّیْطَانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً)) :(3) «و هرگز اسراف و تبذیر مکن، چرا که تبذیرکنندگان، برادران شیاطینند و شیطان در برابر پروردگارش بسیار ناسپاس بود!».

روایات نیز اسراف و تبذیر را از گناهان کبیره دانسته اند(4) که علت این حکم، وجود آثار نامطلوب و پیامدهای بی شمار اسراف است که بعد از این خواهد آمد.

ص: 56

ص: 57

مصرف شرب برسانند و در نتیجه، مواد غذایی بیشتری وارد نمایند. این در حالی است که مصرف مفید آب، بسی بیش از مصرف کل آب است و مقدار زیادی از آن در مسیر انتقال و هنگام مصرف هدر می رود. روشن است که اصلاح سیستم توزیع و تعویض لوله های فرسوده، از هدر رفتن بخشی از آن جلوگیری می کند. با این حال، نقش مصرف کنندگان در این امر بسی مهم تر بوده و اصلاح الگوی مصرف توسط آنان می تواند از کمبود آب و مشکلات ناشی از آن همچون جیره بندی و قطع آب و نیز کمبود برق تولیدشده از نیروگاههای برق آبی و بروز خاموشی پیش گیری کند.

ص: 58

از مصادیق اسراف در خوردن و آشامیدن می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

- پرخوری که منشأ بسیاری از بیماریها و مشکلات جسمی و روحی از جمله چاقی، بیماریهای قلبی، عروقی، بی حوصلگی و عدم کارایی مناسب نیز می گردد.

- کم دقتی و ریخت وپاشها هنگام صرف غذا و سر سفره که ناشی از پخت و سرو بیش از حد نیاز افراد است.

- سفره های رنگین توأم با ریخت وپاش زیاد و تهیة غذا بیشتر از حد مورد نیاز افراد حاضر، در کنار فقدان فرهنگ خودپذیرایی و سرو غذا توسط فرد به مقدار نیازش.

- سرو غذا برای کودکان به مقدار بزرگ سالان و دور ریختن اضافة آن.

- خرید میوة زیاد، ناتوانی در نگهداری آن و در نتیجه فاسد شدن و دور ریختن بخشی از آن.

- آماده کردن چای و سایر نوشیدنیها بیش از حد مورد نیاز، آن سان که به طور معمول، بخش قابل توجهی از آن دور ریخته می شود و انرژی فراوانی جهت به جوش آوردن مقدار زیادی آب هدر می رود.

ص: 59

ضایعات به سبب پخت غیر اصولی است و بهبود کیفیت پخت نان و از جمله گسترش دادن تولید نان به صورت صنعتی در کاهش ضایعات مؤثر است. ولی به طور گسترده، نانهایی با کیفیت بالا نیز دور ریخته می شود که ناشی از خرید نان زیاد و بی ضابطه بودن در توزیع آن سر سفره، نگهداری نادرست و در نتیجه خشک یا فاسد شدن آنها و مانند آن است.

ص: 60

اسراف در لباس، گاه به چگونگی استفاده از آن نیز برمی گردد. شخصی گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: آیا مؤمن می تواند ده پیراهن داشته باشد؟ فرمود: بله. گفتم: بیست عدد چطور؟ فرمود: بله. گفتم: سی تا؟ فرمود: بله، این اسراف نیست، اسراف آن است که لباس بیرونت را لباس خانه قرار دهی.(1)

روشن است که تعدد لباس مایة دوام بیشتر آن می گردد، ولی استفادة نابه جا از آن، نوعی اتلاف و مصداق اسراف می باشد.

ص: 61

هر ساختمانی که بیشتر از حد کفایت [و نیاز] باشد، روز قیامت وبال صاحبش خواهد بود.

بر این اساس، ساختن بناهایی که از نظر کمّی و کیفی به آن نیازی نیست و به تعبیر قرآن «عبث» است و هدف صحیحی ندارد، مصداق اسراف خواهد بود، ولی در صورتی که به مساحت وسیع ساختمان و منزل نیاز باشد و از آن استفاده گردد، نه تنها نکوهیده نیست که مطلوب نیز می باشد، از این رو، امیر مؤمنان علیه السلام با دیدن منزل وسیع یکی از اصحابش فرمود:

«ما کنت تصنع بسعی هذه الدار فی الدنیا و أنت إلیها فی الآخری کنت أحوج! و بلی إن شئت بلغت بها الآخری تقری فیها الضیف و تصل فیها الرحم و تطلع منها الحقوق مطالعها...»؛(1)

این خانة بزرگ در دنیا به چه کارت می آید که در آخرت نیازت به آن بیشتر باشد! آری، اگر می خواهی که با آن به آخرت رسی، باید که در آن، میهمان را پذیرایی کنی و با خویشاوندانت بپیوندی و حقوقی را که از آن خانه بر گردن داری، به مستحقّانش رسانی... .

ص: 62

محدودیت عددی خاصی مراد نیست بلکه باید تعداد هر کالایی، متناسب با نیاز افراد تهیه شود.

ص: 63

ص: 64

می فرمایند:

«لاتغالوا بمهور النساء فتکون عداوی»؛(1)

مهریه ها را بالا نگیرید که موجب دشمنی می گردد.

دوم: زیاده روی در تهیة لوازم زندگی (جهیزیه) و به ویژه مطالبة کالاهای لوکس و تجملاتی یا وسایلی که در درجة نخست از اهمیت قرار نمی گیرند و از جمله افراط در مطالبه یا خرید زیورآلات که بیشتر ناشی از حس هم چشمی و رقابت یا خودنمایی و فخرفروشی است. چنان که گاه عروس و داماد، وضعیت خود را با شرایط فعلی زندگی پدر و مادر خود مقایسه می کنند و تمام امکانات موجود آنان را خواستارند.

ص: 65

ص: 66

هرگونه محفل زائدی به انگیزة ریاکاری و خودنمایی منع نموده اند. برای نمونه، از رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین نقل شده است:

«من أطعم طعاماً ریاء و سمعی أطعمه الله مثله من صدید جهنّم و جعل ذلک الطعام ناراً فی بطنه حتّی یقضی بین الناس»؛(1)

هر که از سر ریا و خودنمایی اطعام نماید، خداوند مانند همان را از غذای چرکین جهنم به او بخوراند و آن طعام را به صورت آتشی در درون وی قرار دهد تا اینکه میان مردم داوری نماید.

نیک روشن است تا زمانی که فرهنگ غلط یادشده رایج باشد، حرکت رو به رشد اسراف کاریها و ریخت وپاشها در مجالس ادامه پیدا خواهد کرد. بنابراین، ایجاد حرکت فرهنگی بزرگی جهت تغییر آن و نهادینه سازی فرهنگ الگوی مصرف ضرورت دارد. به دیگر سخن، اگر عموم مردم به صاحبان این گونه مجالس، به چشم افرادی خودنما، دهن بین، اسراف کار و فخرفروش نگاه کنند و عملکرد آنان را مخالف با فرمان عقل و وحی ببینند - و نه سخاوتمند و دست ودل باز- می توان انتظار داشت که این معضل نابود یا دست کم از شدت آن کاسته شود.

ص: 67

اقصدوا قصد المعانی و إیّاکم و الإکثار، فإن ّ أموال المسلمین لاتحتمل الإضرار»؛(1)

نوک قلمهایتان را ریز کنید، سطرها را به هم نزدیک سازید، کلمات زائد را [در نوشتن گزارش] برای من حذف کنید و مفهوم اصلی را بیان نمایید، از زیاد نوشتن بپرهیزید؛ چرا که اموال مسلمانان یارای ضرر ندارد.

اگر به فرمودة امام علیه السلام اموال بیت المال، یارای تحمل زیانی در حد درشت نویسی و زیادنویسی گزارشات و محاسبات را ندارد، در موارد مشابه و اموال و سرمایه های فزون تر، دقت و سخت گیری فراوانی باید صورت گیرد.

چاپ نشریاتی با تیراژ بالا و گاه با ورقهای گران قیمت که بیشتر جنبة تبلیغی - و نه اطلاع رسانی شفاف- دارد، سهل انگاری در به کارگیری تجهیزات اداری و آسیب رساندن به آنها، بی دقتی در استفاده از خودروهای دولتی و گاه استفادة شخصی غیر مجاز از آنها و استفادة نادرست از اموال عمومی، از مصادیق اسراف در بیت المال است.

دستگاههای دولتی نیز باید با وضع مقررات شفاف و نظارت دقیق و نیز دقت در گزینش افراد متعهد و دلسوز برای ایفای مسئولیتها به ویژه در امور مالی، از تضییع بیت المال و سپردن آن به دست اشخاص نالایق جلوگیری کنند. امیر مؤمنان علیه السلام در این باره به مالک اشتر چنین فرمان می دهند:

در امور کارمندانت بیندیش و پس از آزمایش به کارشان بگمار... کارگزاران دولتی را از میان مردمی باتجربه و باحیا، از خاندانی پاکیزه و باتقوا... انتخاب کن؛ زیرا اخلاق آنان بهتر، آبرویشان محفوظ تر، طمع ورزی شان کمتر و آینده نگری آنان فزون تر است.(2)

ص: 68

در بین برخی از مردم نیز گاه دلسوزی و دقتی که در حفظ اموال و وسایل خودشان دیده می شود، در حفظ بیت المال و اموال عمومی مشاهده نمی گردد. برای نمونه: آسیب رساندن به وسایل نقلیة عمومی همچون قطارها و اتوبوسهای شرکت واحد (شکستن وسایل و پاره کردن روکش صندلیها) بی دقتی در استفاده از تلفنهای عمومی، ثبت خاطره و یادگاری بر در و دیوار مکانها و وسایل عمومی، نگهداری نادرست از اسکناس، مچاله نمودن و ثبت اطلاعات برروی آن (به ویژه با توجه به سرانة بالا، عمر پایین و هزینة میلیاردی چاپ اسکناس)، همگی از مصادیق مصرف نادرست و تضییع سرمایه های ملی به شمار می روند. نیک روشن است که زیان این گونه رفتارها به همة مردم برمی گردد. بنابراین، همگی باید در فرهنگ سازی مصرف بهینه و اصلاح شیوة استفاده از وسایل و اموال عمومی کوشا و سهیم باشیم.

ص: 69

بنابراین، مدیریت ناکارآمد زمان، هم علت تضییع اموال و هدر دادن امکانات قرار می گیرد و هم معلول آن. ضمن آنکه بی تردید وقت برای آدمی بیش از امکانات مادی ارزشمند است؛ چرا که قابل بازیافت و تولید مجدد نیست. از این رو در آموزه های دینی بر استفادة صحیح از فرصتها سخت تأکید شده است. برای نمونه، رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند: «به عمر خود بخیل تر باش تا به درهم و دینارت...».(1)

همچنین، در مورد ارزش نهادن به وقت مردم و رسیدگی به موقع به کارهای آنان، امیر مؤمنان علیه السلام

خطاب به مالک اشتر و در واقع خطاب به همة مسئولان و متصدیان امر می­فرمایند:

از وظایف توست که نیازهای مردم را همان روز مراجعه شان برآوری و با امروز و فردا کردن، سرگردانشان نکنی.(2)

ص: 70

دلیل زیاده روی در مصرف کالاست و گاه به دلیل کیفیّت فراتر از حد متعارف آن. با وجود این، دربارة مرغوبیت کالای مصرفی و کیفیت بالای آن، روایاتی وارد شده است،(1) از این رو، برخی فقیهان،(2) روایت «لیس فی الطعام سرف»(3) را بر بالا بودن کیفیت و مرغوبیت آن حمل کرده اند، ولی این قید را نیز به درستی افزوده اند که کیفیت بالا نباید از حد متعارف به در شود و گونه ای از اسراف تلقّی گردد.(4)

نکتة پایانی آن است که موضوع اسراف، به هیچ روی، استثناپذیر نیست و حتی هزینه کردن مال در کارهای خیر نیز باید متعادل باشد و از حد میانه خارج نشود.(5)

با وجود این، در برخی شرایط، می توان از حد میانه فراتر رفت و اعتدال را رعایت نکرد، از جمله ایثار در شرایط دشوار اقتصادی.(6)

همچنین از منظر آموزه های دینی، حد میانه روی در انفاق و کمک به فقیران، متفاوت با نظر عموم مردم بوده و انفاق زیاد پسندیده است هرچند از دید عرف، نکوهیده باشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام فرمودند:

«أمّا الصدقی فجهدک جهدک حتّی یقال: قد أسرفت و لم تسرف...»؛(7)

ص: 71

اما صدقه، پس چندان در این راه بکوش که گفته شود: اسراف کردی، در حالی که تو زیاده روی نکرده ای.

ص: 72

به لذتهای مادی، سیری ناپذیر است، از این رو هرگاه خواسته های نفس با آموزه های عقلانی و دینی مهار نگردد، از نظر روحی و روانی، سرچشمة غفلت از خدا و خلق می گردد و از نظر رفتاری، قویترین عاملی است که آدمی را به سوی زشتیها(1) و زیاده رویها می کشاند و موجب بیگانگی او از همة اصول اخلاقی می گردد.

از این رو، قرآن کریم پیروی از هوای نفس را زمینه ساز افراط و زیاده روی می داند: (( وَ لاتُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنَا وَ اتَّبَعَ هَوَاهُ وَ کَانَ أَمْرُهُ فُرُطاً)) :(2) «و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته ایم و از هوس خود پیروی کرده و [اساس] کارش بر زیاده روی است، اطاعت مکن».

ص: 73

(( وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ)) :(1) «و اسراف کاران، همدمان آتشند».

ص: 74

تطوّق فی عنقه و یلقی فی النار... قیل: یا رسول الله! کیف یبنی ریاءاً و سمعی؟ قال: یبنی فضلاً علی ما یکفیه، استطالی منه علی جیرانه و مباهای لإخوانه»؛(1)

«هر کس برای خودنمایی و ستایش دیگران ساختمانی بسازد، روز قیامت در حالی آن را حمل خواهد کرد که چون آتشی شعله ور بر گردنش آویخته است و به آتش افکنده خواهد شد...». گفته شد: ای رسول خدا! چگونه آن را برای خودنمایی و ستایش جویی می سازد؟ فرمود: «فراتر از حد نیاز می سازد تا بر همسایگانش برتری جوید و به برادرانش فخر فروشد».

ص: 75

ص: 76

همچون نفت و فرآورده های آن، اندک و ناچیز پنداشته می شود، از زاویة بالاتر و در سطح جامعه و جهان، خسارتهای سهمگینی به بار می آورد.

اثر مستقیم این پدیده، به ویژه بر جوامعی که درآمد و امکانات محدودی دارد، فقر و محرومیت است. از این رو، رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«من بذّر أفقره الله»؛(1)

هر کس [در اموالش] اسراف و تبذیر کند، خداوند وی را فقیر سازد.

نیز امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«القصد مثرای و السرف متوای»؛(2)

میانه روی ثروت زاست و اسراف، نابودکننده.

بر اساس آموزه های دینی، اسراف و تبذیر از گناهانی است که نعمت را به نقمت و بلا تبدیل می کند و برکت را از میان می برد.

امام صادق علیه السلام داستان کسانی را یاد می کند که در رفاه و نعمت فراوان به سر می بردند، ولی با اسراف و تبذیر در مواد غذایی و استفادة نادرست از آن، به فرمان خدا گرفتار بلایای زمینی شدند و به مشقت افتادند. امام علیه السلام فرمود: «اینان، اهالی همان آبادی اند که خداوند در این آیه یاد فرموده است: (( وَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً قَرْیَةً کَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللهِ فَأَذَاقَهَا اللهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِمَا کَانُوا یَصْنَعُونَ))(3)»:(4) «و خدا شهری را مثل زده است که امن و امان بود [و] روزی اش از هر سو فراوان می رسید، پس [ساکنانش] نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند و خدا هم به سزای آنچه انجام می دادند، طعم گرسنگی و هراس را به ایشان چشانید».

ص: 77

ص: 78

از آنان، به طور دایم در گرسنگی به سر می برند، به همین جهت تنها در سال 1981 م.، حدود 50 میلیون نفر در این کشورها جان سپرده اند که 86 درصد آن، ناشی از سوء تغذیه بوده است(1) و در صورت عدم پیش گیری، پیش بینی می شود که تا سال 2025 م.، 500 میلیون کودک، جان خود را بر اثر گرسنگی از دست بدهند.(2)

ص: 79

ص: 80

اخلاقی و تحکیم ارزشهای دینی افراد، تقویت باور آنان به مبدأ و معاد است که همچون ناظری درونی، اجرای دستورات الهی را تضمین می کند.

این شیوه، در بحث مقابله با اسراف و تبذیر و درمان آن به روشنی نمایان است. آیات مربوط به اسراف، با نهی و نکوهشِ اسراف و تبذیر، سقوط معنوی و عذاب اخروی اسراف کاران را خاطرنشان می سازد.

افزون بر آن، باور به نظارت الهی از یک سو و سؤال از نعمتها در قیامت(1) از سوی دیگر، در پیش گیری از زیاده روی در مصرف و اتلاف امکانات مادی تأثیر بسیاری دارد. این سخن هشدارگونة امیر مؤمنان علیه السلام نمونه ای از آموزه های روایی است که به پیامد اخروی اسراف و تبذیر می پردازد:

«ألا و إن ّ إعطاء المال فی غیر حقّه تبذیر و إسراف و هو یرفع صاحبه فی الدنیا و یضعه فی الآخری و یکرمه فی الناس و یهینه عند الله»؛(2)

بدانید که بخشیدن نابه جای مال، تبذیر و اسراف است که قدرِ بخشنده را در دنیا بالا می برد و در آخرت پایین می آورد؛ او را در دیدة مردمان گرامی می کند و نزدِ خدا خوار.

ص: 81

ص: 82

هیچ گونه حساسیتی نشان ندهند، نمی توان انتظار پرورش فرزندانی را داشت که از این انحراف رفتاری به دور باشند.

از این رو، معصومان علیه السلام با دیدن اسراف در خانواده، واکنش فوری نشان می دادند، چنان که در حدیثی چنین آمده که امام صادق علیه السلام میوه ای را دیدند که ناخورده بیرون از خانه انداخته شده بود. امام علیه السلام با ناراحتی فرمودند:

«ما هذا؟ إن کنتم شبعتم فإن ّ کثیراً من الناس لم یشبعوا، فأطعموه من یحتاج إلیه»؛(1)

این چیست؟ اگر شما خود سیر بودید، قطعاً بسیاری از مردم، سیر نیستند. آن را به کسی بخورانید که نیازمند است.

بر این اساس، آموزش الگوی مصرف مطلوب و پرهیز از اسراف و تبذیر باید از سنین کودکی آغاز گردد.

ص: 83

خوشگذرانیها، او را به غرور و سرکشی واداشته است.(1)

کاربرد معنایی این واژه در قرآن کریم، بیانگر زندگی اشرافی، رفاه زدگی و لذّت گرایی ثروتمندان است که همراه با غرور و طغیان می باشد. بنابراین، کاربرد آن ویژة ثروتمندان است و برای افراد کم درآمد، هرچند به سهم خود مصرف گرا باشند، به کار نرفته است.(2)

با این توضیح، رابطة اتراف و اسراف مشخص می گردد، گرچه اتراف، همواره ملازم اسراف است ولی از یک سو در مفهوم اتراف، نوعی لذت گرایی و شهوت پرستی ناشی از ثروت زیاد نهفته است که عامل طغیان می باشد و از دیگرسو، اسراف مفهومی گسترده دارد که هرگونه زیاده روی در مصرف را در بر می گیرد، هرچند همراه با ثروت زیاد نیز نباشد.

بنابراین، ثروت زیاد، مصرف گرایی، رفاه زدگی و تجمل گراییِ همراه با غرور و طغیانِ ناشی از آن و اختلاف فاحش طبقاتی از معیارهای تشخیص اتراف است. یادکردنی است که در قرآن کریم، واژه های دیگری نیز برای اشاره به زندگی اترافی و مترفان به کار رفته است، از جمله واژة «بَطَر» که به معنای «طغیان و سرمستی بر اثر فزونی نعمت»(3) است و نیز واژة «ملأ» که به معنای جمعیت چشمگیر و بیشتر ثروتمند است.(4)

ص: 84

ص: 85

بِمَبْعُوثِینَ)) :(1) «و اشراف قومش که کافر شده و دیدار آخرت را دروغ پنداشته بودند و در زندگی دنیا آنان را مرفّه ساخته بودیم گفتند: آیا [این مرد] به شما وعده می دهد که چون مردید و خاک و استخوان شدید، [باز زنده از گور] بیرون آورده می شوید؟ چه دور است آنچه بدان وعده داده می شوید، جز این زندگانی دنیای ما چیزی نیست، می میریم و می زییم و دیگر برانگیخته نخواهیم شد».

ص: 86

می گیرد و اولویت می یابد.(1) آنان تلاش می کنند با خرید و مصرف کالاهای لوکس و تجملاتی، مدپرستی و ریخت وپاش، به پندار خود پایگاه اجتماعی و آبروی فزون تری به دست آرند و در حقیقت به خودنمایی و فخرفروشی می پردازند.

ص: 87

سرمایه داری در جامعه، به ویژه روحیة هم چشمی و رقابت در مصرف گرایی، ضعف بنیانهای اعتقادی و اخلاقی در میان افراد و الگوپذیری از مترفان، از عوامل مهم در گسترش اتراف است.(1)

ج) تهاجم تبلیغاتی: تهاجم تبلیغاتی و فرهنگی کشورهای صنعتی و پیشرفته بر جوامع عقب مانده و در حال توسعه، برای گسترش فرهنگ مصرف گرایی و در نتیجه بازاریابی برای کالاهای تولیدی خود، اتراف و شاخصه های آن به ویژه مصرف زدگی را گسترده می سازد.(2)

د) نفوذ مترفان در حاکمیت: نفوذ متکاثران و مترفان در حاکمیت که قرآن از آن تعبیر به «ملأ»(3) نموده است و تأثیرگذاریِ آنها بر توده های مردم،(4) عامل دیگر گسترش اتراف می باشد.

ص: 88

ص: 89

به انحراف [و فساد] بپردازند و در نتیجه، عذاب بر آن [شهر] لازم گردد، پس آن را [به تمامی] نابود می کنیم».

تعبیر (( أَمَرْنَا مُتْرَفِیهَا فَفَسَقُوا فِیهَا)) یا بدین معناست که مترفان را به اطاعت و فرمانبری امر کردیم ولی آنان سر باز زدند و گناه کردند، و یا طبق ظاهر آیه، به این معناست که آنها را به فسق فرمان دادیم که در این صورت، نوعی مجاز است و کنایه از فراهم ساختن وسایل و امکانات برای آنان تا با استفادة نادرست از آن، سزاوار نابودی شوند.(1)

شایان ذکر است که بر اساس آیات و روایات، در کنار سنّتِ نابودی مترفان و جوامع اترافی که در آیة پیشین اشاره شد، سنّت «استدراج» قرار دارد، بدین معنا که پروردگار، در مؤاخذه و نابودی آنان نمی شتابد، بلکه گاه درهای نعمت و رفاه بیشتر را به روی آنان می گشاید و این افزایش نعمت و لذّت، مقدمة دردناک تر شدن عذاب آنان خواهد بود.(2)

ص: 90

دست چپ آنان داده می شود و شوم و نکبت بارند،(1) منحصر به مترفان نیستند، ولی چون آنان منشأ فساد و انحراف در جوامع و سردمداران مقابله با حق و حق جویان بودند، مصداق بارز دوزخیان یاد شده اند.

افزون بر این، اتراف، پیامدهای دیگری همچون زیانهای جسمی و بیماریهای ناشی از مصرف افراطی، زیانهای زیست محیطی، تأثیر منفی بر هویّت ملّی و سیاسی جوامع نیز دارد که در اینجا مجال تفصیل آن وجود ندارد.

ص: 91

ثروت، زمینة بروز و گسترش آن را می کاهد یا نابود می سازد.(1) امیر مؤمنان علیه السلام ، عامل اصلاح و ساماندهی امور جامعه را، دادگستری می دانتد:

«الرعیی لایصلحها إلا العدل»؛(2)

توده های مردم را جز عدالت اصلاح نکند.

ص: 92

ص: 93

ص: 94

مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهی، 1374 ش.

12. تمیمی، نعمان بن محمد: دعائم الاسلام، چاپ دوم، مصر، دار المعارف، 1385 ق.

13. حرّانی، حسن بن علی بن شعبه: تحف العقول عن آل الرسول صلی الله علیه و آله ، ترجمة کمره ای، تهران، کتاب فروشی اسلامیّه، 1398 ق.

14. حرّ عاملی، محمد بن حسن: وسائل الشیعی إلی تحصیل مسائل الشریعه، تصحیح و تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، چاپ ششم، تهران، المکتبی الاسلامیه، 1403 ق.

15. حسینی زبیدی، سیدمحمدمرتضی: تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق مصطفی حجازی، دار الهدایه، 1409 ق.

16. حسینی، سیدرضا: الگوی تخصیص درآمد و نظریة رفتار مصرف کنندة مسلمان، چاپ اول، تهران، مرکز نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، 1379 ش.

17. حق پناه، رضا: «پیامدهای اتراف»، اندیشة حوزه، شمارة 6 ، سال 5.

18. حکیمی، محمدرضا و دیگران: الحیای، چاپ اول، تهران، مکتب نشر الثقافی الاسلامیه، 1368 ش.

19. حلی، جعفر بن حسن: شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق سیدصادق شیرازی، چاپ دوم، تهران، الاستقلال، 1409 ق.

20. حلّی، حسن بن یوسف: مختلف الشیعه، چاپ اول، قم، مؤسسی النشر الاسلامی، 1415 ق.

21. درنینگ، آلن: چقدر کافیست؟، ترجمة عبدالحسین وهاب زاده، چاپ دوم، مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهی، 1376 ش.

22. دفتر تبلیغات اسلامی شعبة خراسان: پدیده شناسی فقر و توسعه، زیر نظر محمد حکیمی، چاپ اول، قم، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی)، 1380 ش.

23. دمشقی، ابوحفص عمر بن علی بن عادل: اللباب فی علوم الکتاب، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی تا.

24. دیلمی همدانی، ابوشجاع شیرویه بن شهردار: الفردوس بمأثور الخطاب، تحقیق سعید ابن بسیونی زغلول، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1406 ق.

25. راغب اصفهانی، حسین بن محمد: مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، چاپ اول، دمشق، دار القلم و بیروت، الدار الشامیه، 1416 ق.

26. رجایی، سیدمحمدکاظم: معجم موضوعی آیات اقتصادی قرآن، چاپ اول، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1382 ش.

27. رشید رضا، محمد: تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، چاپ اول، بیروت، دار المعرفه، 1414 ق.

28. زمخشری، محمود بن عمر: الفائق فی غریب الحدیث، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417 ق.

ص: 95

29. سید قطب: فی ظلال القرآن، چاپ پنجم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1386 ق.

30. شومپتر، جوزف آ.: تاریخ تحلیل اقتصادی، ترجمة فریدون فاطمی، چاپ اول، تهران، نشر مرکز، 1375 ش.

31. شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، چاپ اول، قم، مؤسسی النشر الاسلامی، 1412 ق.

32. شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه: الخصال، چاپ دوم، قم، جامعة مدرسین حوزة علمیة قم، 1403 ق.

33. ------ : ثواب الاعمال، چاپ دوم، قم، منشورات الرضی، 1368 ش.

34. ------ : من لایحضره الفقیه، چاپ سوم، قم، جامعة مدرسین حوزه علمیه قم، 1413 ق.

35. شیخ طوسی، محمد بن حسن: الامالی، چاپ اول، قم، دار الثقافه، 1414 ق.

36. ------ : التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب قصیر عاملی، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

37. ------ : تهذیب الاحکام، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365 ش.

38. صدر، محمدباقر: اقتصادنا، چاپ دوم، المجمع العلمی للشهید الصدر، 1408 ق.

39. طباطبایی، سیدمحمدحسین: المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت، مؤسسی الاعلمی للمطبوعات، 1417 ق.

40. طباطبایی یزدی، محمدکاظم: العروی الوثقی، چاپ دوم، قم، مؤسسة اسماعیلیان، 1413 ق.

41. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت، دار المعرفه، 1406 ق.

42. طریحی، فخرالدین: مجمع البحرین، تحقیق سیداحمد حسینی، المکتبی المرتضویه، بی تا.

43. عابدینی، احمد: «امام خمینی، ساده زیستی و مسئلة شأن»، مجلّة فقه، شمارة 21 و 22، سال 6 ، پاییز و زمستان 1378 ش.

44. عاملی، زین الدین بن علی (شهید ثانی): مسالک الافهام، چاپ اول، قم، مؤسسی المعارف الاسلامیه، 1413 ق.

45. عبدالرضا علی، صادق: القرآن و الطب الحدیث، چاپ اول، بیروت، دار المؤرخ العربی، 1411 ق.

46. عیاشی، محمد بن مسعود: تفسیر العیاشی، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، چاپخانة علمیه، 1380 ش.

47. فتح الله، احمد: معجم الفاظ الفقه الجعفری، چاپ اول، بی جا، 1415 ق.

48. قرضاوی، یوسف: دور القیم و الاخلاق فی الاقتصاد الاسلامی، چاپ اول، بیروت، مؤسسی الرساله، 1417 ق.

ص: 96

49. کارفانتان، ژان - ایو و شارل کندامین: چیرگی بر گرسنگی، ترجمة عباس آگاهی، چاپ اول، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1366 ش.

50. کلینی، محمد بن یعقوب: الکافی، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365 ش.

51. گل محمدی، احمد: جهانی شدن، فرهنگ، هویت، چاپ اول، تهران، نشر نی، 1381 ش.

52. لنکستر، لین و.: خداوندان اندیشة سیاسی، ترجمة علی رامین، چاپ اول، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1376 ش.

53. متقی هندی، علاء الدین علی: کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، تحقیق بکری حیانی و صفوی السقا، بیروت، مؤسسی الرساله، 1409 ق.

54. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعی لدرر اخبار الائمی الاطهار، چاپ سوم، بیروت، مؤسسی الوفاء، 1403 ق.

55. مدرّسی، سیدمحمدتقی، من هدی القرآن، چاپ دوم، مکتب آیی الله المدرسی، 1407 ق.

56. مریدی، سیاوش و علیرضا نوروزی: فرهنگ اقتصادی، چاپ اول، تهران، مؤسسة کتاب پیشبرد و انتشارات نگاه، 1373 ش.

57. مطهری، مرتضی: انسان کامل، چاپ دهم، تهران، صدرا، 1373 ش.

58. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران: تفسیر نمونه، چاپ یازدهم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1373 ش.

59. میرمعزی، حسین: نظام اقتصادی اسلام (اهداف و انگیزه ها)، چاپ اول، تهران، مؤسسة فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1378 ش.

60. نجفی، محمدحسن: جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی، چاپ سوم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1367 ش.

61. نراقی، محمدمهدی: عوائد الایام، قم، مکتبی بصیرتی، 1408 ق.

نیشابوری، محمد بن عبدالله الحافظ: معرفی علوم الحدیث، چاپ چهارم، بیروت، دار الآفاق الجدیده، 1400 ق.